• شیخ صدوق

موضوع: معرفی علما

کلمات کليدي: صدوق، صدوق، صدوق، صدوق، صدوق

محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى، مشهور به «شيخ صدوق»، در سال 305 هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم ديده به جهان گشود. (سالهاى 306 و 307 نيز براى ولادت شيخ ذكر شده است.)

خاندان

یکى از معروف ترین خاندانهاى بزرگ که بیش از سیصد سال در مرکز ایران دانشمندان نامور از آن برخاسته اند خاندان بابویه است که صدوق بزرگترین شخصیت این خاندان به شمار مى رود. بابویه جد اعلاى صدوق است . اولین کسى که از این خاندان لقب «ابن بابویه» گرفت پدر صدوق یعنى على بن حسین بن موسى بن بابویه است. ابن بابویه خود از دانشمندان بنام شیعه بوده و بیش از یکصد کتاب در موضوعات مختلف نگاشته است. وى پیشواى شیعه در قم و اطراف آن در زمان خود بوده و در عصر امام حسن عکسرى علیه السلام و غیبت صغراى حضرت ولى عصر عجل الله تعالی فرجه و در عهد نیابت خاصه «حسین بن روح» مى زیسته است .

شيخ طوسى جريان ولادت وى را چنين نقل نموده:

«على بن بابويه با دختر عموى خود ازدواج كرده بود؛ ولى از او فرزندى به دنيا نيامد. او در نامه‏اى از حضور شيخ ابو القاسم، حسين بن روح تقاضا كرد تا از محضر حضرت بقية الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا كند تا خداوند اولاد صالح و فقيه به او عطا نمايد. پس از گذشت مدتى از ناحيه آن حضرت اين گونه جواب رسيد: «تو از اين همسرت صاحب فرزند نخواهى شد ؛ ولى به زودى كنيزى ديلميه نصيب تو مى‏شود كه از او داراى دو پسر فقيه خواهى گشت.»

شيخ صدوق نيز، جريان ولادت خود را كه با تقاضاى كتبى پدرش از محضر امام زمان عجل الله تعالى فرجه و دعاى آن حضرت بوده، در كتاب كمال الدين به صورت حديث آورده و مى‏افزايد:

«هرگاه ابو جعفر محمد بن على الاسود مرا مى‏ديد كه براى فرا گرفتن علم و دانش به محضر استاد مى‏روم به من مى‏فرمود: «اين ميل و اشتياق به علم و دانش كه در تو وجود دارد مايه شگفتى نيست ؛ زيرا تو به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف متولد شده‏اى.»

شخصيت علمى‏

شيخ صدوق از بزرگترين شخصيت‏هاى جهان اسلام و از برجسته‏ترين چهره‏هاى درخشان علم و فضيلت است. او كه نزديك به عصر ائمه عليهم‏السلام مى‏زيست، با جمع‏آورى روايات اهل بيت عليهم‏السلام و تاليف كتاب‏هاى نفيس و با ارزش، خدمات ارزنده و كم‏نظيرى به اسلام و تشيع كرد. شيخ صدوق بيش از بيست سال از دوران پر بركت حيات پدر را درك كرد و در اين مدت از محضر پدر و ساير علماى قم كسب علم و حكمت كرد. او در سن 22 يا 23 سالگى بود كه پدر بزرگوارش دار فانى را وداع گفت. از آن پس وظيفه سنگين نشر احاديث آل محمد صلى الله عليهم اجمعين و هدايت امت به عهده وى قرار گرفت و دوران جديدى از زندگى او آغاز گرديد.

 دوران تحصیل

محمد در سنین کودکى فراگیرى دانش دینى را نزد پدر آغاز کرد و تحصیلات ابتدایى و رشد اولیه او در علوم ، در شهر قم ، که آن روز، محضر دانشمندان و محدثان بود، به انجام رسید.

با جدیت تمام و سعى پیگیر به فراگیرى علم و معرفت همت گماشت. عمده مطالب را از پدر خود (على بن بابویه) آموخت و افزون بر آن در مجالس و محافل درسى بزرگان علم و ادب حاضر مى شد. پس از آنکه به مرتبه بالایى از تحصیل رسید براى درک محضر اساتید بزرگ و حدیث شناسان آن دوران سفرهاى علمى خود را آغاز کرد و شاید بتوان گفت یکى از عوامل موثر در موفقیت وى اساتید بسیار زیادى است که دیده و از محضر آنها بهره مند شده است. از همین رو نمى توان به طور کامل اساتید او را شمارش کرد. دانشمند محقق شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى رحمه الله در پیشگفتار کتاب شریف «معانى الاخبار» که شرح زندگانى وى را نگاشته ، ۲۵۲ تن از اساتید صدوق را نام برده است. از جمله بزرگانى که صدوق از محضر آنها بهره برد مى توان از ابوجعفر محمد بن یعقوب کُلینی ‏ نویسنده متاب گرانمایه اصول کافی یاد کرد.

اقامت در رى

یکى از حوادث مهم دوران زندگى شیخ صدوق روى کار آمدن سلسله ایرانى نژاد و شیعى مذهب آل بویه بود که میان سالهاى ۳۲۲ ـ ۴۴۸ هجرى قمرى بر بخش بزرگى از ایران و عراق و جزیره تا مرزهاى شمالى شام فرمان راندند. هجرت شیخ صدوق از قم به رى و اقامت در آنجا نیز به خواست یکى از حاکمان این سلسله ، رکن الدوله دیلمى و دعوت صاحب بن عباد نخست وزیر دولت آل بویه بوده است. به نظر مى رسد علت اصلى این دعوت و عزیمت ، خلائى بوده که از هجرت شیخ کلینى از رى به بغداد و سپس رحلت او پیش آمده بوده است. در حقیقت وجود شیخ صدوق در رى مى توانست منشاء برکات فراوان باشد، و آن بزرگوار نیز با توجه به اهمیت موضوع دعوت رکن الدوله را پذیرفت و زادگاه خویش را رها کرد و عازم رى گشت .

بحثهاى بسیارى که صدوق در مدت اقامت خود در رى در موضوعات مختلف اسلامى به ویژه در دو موضوع مهم امامت و غیبت حضرت ولى عصر عجل الله تعالی فرجه با رهبران مذاهبى مختلف انجام داد شاهد خوبى بر این مدعاست . حاصل آن گفتگوها که برخى نیز در حضور رکن الدوله بود کتابهاى ارزشمندى است که از آن فقیه نامى باقى مانده است .

سفرها

شیخ صدوق از کسانی است که برای جمع آوری احادیث امامان معصوم علیهم السلام به مسافرت های بسیار رفته است  در این سفرها از استادان بزرگی استفاده کرده و خود نیز به تدریس و بحث می پرداخته است. صدوق برخی از کتاب های خود را در این سفرها تألیف کرده است. او به هر شهرى وارد مى شد به دنبال نخبگان مى گشت و از دانش آنان بهره مى گرفت و نیز علاقه مندان علوم دینى را از منبع سرشار اندوخته هاى خود سیراب مى کرد. در ماه رجب سال ۳۵۲ ق. به قصد زیارت امام رضا علیه السلام به مشهد رفت و سپس به رى بازگشت. در ماه شعبان همان سال سفرى به نیشابور کرد که از مهمترین شهرهاى خطه خراسان در آن روزگار بوده است. در آن شهر اهالى آنجا گرداگرد او را گرفتند و وى با بحثهاى روشنگرانه خود تشتت فکرى عجیبى که نسبت به غیبت مهدى موعود عجل الله تعالی فرجه در میان آنها رواج داشت ، از بین برد. او سپس به بغداد مسافرت کرد. در سال ۳۵۴ وارد کوفه شد و از مشایخ آنجا استماع حدیث کرد. در آن سال براى زیارت بیت الله الحرام و انجام مناسک حج عازم حجاز شد.

بار دیگر در سال ۳۵۵ به بغداد وارد شد و شاید این امر پس از بازگشت از زیارت خانه خدا بوده است. از کتاب «المجالس» صدوق بر مى آید که دوبار دیگر به زیارت مشهد رفته است ، یک بار در سال ۳۶۷ و قبل از محرم سال ۳۶۸ به رى بازگشت . بار دیگر آنگاه که قصد سفر به ماوراء النهر داشت در بین راه از مشهد به بلخ مسافرت کرد و از بزرگان آن دیار بهره گرفت. در ایلاق نیز نزد بهضی از علما حدیث شنید و در همین روستا بود که شریف الدین ابو عبدالله محمد بن حسین معروف بن نعمت از او خواست تا کتاب من لا یحضره الفقیه را بنگارد. از آنجا عازم سرخس شد و آنگاه به سمرقند و فراعنه رفت.

  شاگردان‏

بجز شیخ مفید، از جمله شاگردان صدوق ، مى توان این بزرگان را نیز نام برد:

•1.       برادر وى ، حسین بن على بن بابویه قمى

•2.       هارون بن موسى تعلکبرى

•3.      حسین بن عبیدالله غضائرى

•4.      حسین بن احمد بن عباسى نجاشى

•5.      علم الهدى ، سید مرتضى

•6.      سید ابوالبرکات على بن حسین جوزى حسینى حلى آثار صدوق

تالیفات

پرداختن به نوشته هاى صدوق خود کتاب مستقلى را مى طلبد و بجاست که کتابنامه صدوق نگارش یابد و نوشته هاى این دانشمند گرانمایه به جامعه علمى اسلامى شناسانده شود. .شیخ طوسى رحمه الله در کتاب  «الفهرست» نوشته است :

«وى (صدوق) نزدیک به سیصد کتاب تالیف کرده است .»

 نجاشى در کتاب «رجال» خود که بعد از فهرست شیخ نوشته شده ، ۱۹۸ کتاب صدوق را نام برده است . این در حالى است که اهمیت صدوق به زیادى تالیفات وى نیست ، بلکه به سودمندى کار اوست . نظم و تدوینى که وى در احادیث معصومین علیهم السلام به وجود آورده است تا عصر او سابقه نداشته و این نیز حکایت از تسلط بسیار عمیق وى بر روایات دارد.

از جمله تأليفات ايشان است:

•1.       من لا يحضره الفقيه‏

•2.       مدينة العلم‏

•3.      كمال الدين و تمام النعمة

•4.      التوحيد

•5.      الخصال‏

•6.      معاني الأخبار

•7.      عيون أخبار الرضا عليه‏السلام‏

•8.      الأمالي‏

•9.      المقنع في الفقه‏

•10.   الهداية بالخير

گوهر گمشده یا مدینة العلم

مهمترین کتاب شیخ صدوق که خود نیز از آن یاد کرده و تا زمان پدر شیخ بهایى مورد استفاده عالمان دینى بوده کتاب «مدینة العلم» است که مفقود گشته و با کمال تأسف به دست ما نرسیده است. بنا بن نوشته ابن شهر آشوب در کتاب «معالم العلماء» کتاب مدینة العلم ده مجلد و من لا یحضره الفقیه چهار مجلد است و از این نوشتن معلوم مى شود که مدینه العلم بیش از دو برابر من لا یحضره الفقیه بوده است. شیخ حسین بن عبدالصمد حارثى (پدر شیخ بهاءالدین عاملى) در کتاب درایه اش نوشته است:

«پایه ها و اصول معتبر حدیث ما پنج کتاب است : کافى، مدینه العلم، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار.»

علامه مجلسى و پس از وى سید محمد باقر جیلانى (سید شفتى) تلاشها و اموال زیادى صرف یافتن این کتاب کردند ولى اثرى از آن به دست نیاوردند.

کتاب من لا یحضره الفقیه

مشهورترین و بزرگترین کتاب صدوق ـ پس از مدینة العلم ـ همین کتاب است که یکى از کتب اربعه روایى شیعه به شمار مى رود. این کتاب در بردارنده نزدیک به شش هزار حدیث مى باشد که بر اساس موضوعات مختلف فقهى تدوین شده است . ایشان در مقدمه کتاب سبب نگارش آن را چنین بیان نموده است:

«من نخواستم مانند سایر مصنفان روایاتى را که در هر موضوع رسیده است ثبت کنم بلکه در این کتاب روایاتى را آورده ام که بر اساس آن فتوا مى دهم و آنها را صحیح مى دانم و معتقد به صحت آنها مى باشم و میان من و پروردگار حجت است .»

مرحوم مامقانى به نقل از علامه طباطبایى ( بحر العلوم) مى نویسد:

«برخى از اصحاب روایات کتاب الفقیه را بر سایر کتب اربعه به چند دلیل ترجیح مى دادند: برخوردارى مولف از حافظه اى قوى که سبب ضبط بهتر روایات مى باشد. استوارى وى در نقل روایات. متاخر بودن کتاب ( من لا یحضره الفقه) از (کافى). صدوق صحت آنچه بر او در این کتاب آورده ، خود ضمانت کرده است. هدفش تنها نقل روایت نبوده بلکه به اظهار خود، مطابق آنچه نقل کرده فتوا داده است.»

وفات‏

شیخ صدوق سر انجام پس از عمرى تلاش و تحقیق در سنگر علم و فرهنگ اسلامى ، در سال ۳۸۱ ق در سن ۷۵ سالگى دعوت پروردگار خویش را لبیک گفت. وفات او در شهر رى اتفاق افتاد. پیکر مطهر وى در نزدیکى مرقد حضرت عبدالعظیم حسنى به خاک سپرده شد. آن محل اکنون نیز با نام ابن بابویه زیارتگاه مسلمانان است. گر چه در طول تاریخ همواره آرامگاهش مورد احترام شیعیان بوده ولى با حادثه اى که در حدود دویست سال پیش اتفاق افتاد، عظمت و اعتبار صدوق در نزد زائران حرمش بیشتر معلوم شد و ارادت آنان نسبت به وى دو چندان گشت، که شرح آن واقعه مطابق نقل روضات الجنات و دیگر کتب تاریخى بدین گونه است:

«در سال ۱2۳۸ هجرى قمرى ، باران زیادى بارید که بر اثر آن اطراف مزار شریف شیخ صدوق فروکش کرد و شکافى در کنار آن پدید آمد. مومنان در پى اصلاح بر آمدند. هنگام خاکبردارى به سردابى که جسد شیخ در آن مدفون بود، رسیدند. وقتی که به سرداب وارد شدند، جسد را سالم یافتند. آثار رنگ حنا هنوز بر ناخنهاى وى باقى بود، این خبر در سطح تهران پیچید تا آنکه سلطان وقت (فتحعلى شاه قاجار) نیز از آن مطلع گشت . دستور داد تا سرداب را نپوشانند که خواهان دیدن جسد است. شاه و همراهان در محل حاضر شدند و جمعى از علما و سران قوم به سرداب وارد شدند و همگى جسد را سالم مشاهده کردند. سپس دستور دادند تا سرداب را بپوشانند و بناى ساخته شده بر قبر را تجدید کردند.»

نوشته شده توسط گروه معرف علما در روز پنجشنبه 1390/6/17 ساعت 19:27

من این مطلب را پسندیدم