• سلوک و عبادت در نهج البلاغه

موضوع: نهج البلاغه

نويسنده: گروه نهج البلاغه

منبع:

کلمات کليدي:

1390/6/15

عبادت و پرستش خداوند يكتا و ترك پرستش هر موجود ديگر ، يكی از اصول تعليمات پيامبران الهی است ، تعليمات هيچ پيامبری از عبادت خالی‏ نبوده است .

چنانكه می‏دانيم در ديانت مقدسه اسلام نيز عبادت سر لوحه همه تعليمات‏ است ، چيزی كه هست در اسلام عبادت به صورت يك سلسله تعليمات جدا از زندگی كه صرفا به دنيای ديگر تعلق داشته باشد وجود ندارد ، عبادات اسلامی‏ با فلسفه‏های زندگی توام است و در متن زندگی واقع است . گذشته از اينكه برخی عبادات اسلامی به صورت مشترك و همكاری دسته جمعی‏ صورت می‏گيرد ، اسلام به عبادتهای فردی نيز آنچنان شكل داده است كه متضمن‏ انجام پاره‏ای از وظايف زندگی است ، مثلا نماز كه مظهر كامل اظهار عبوديت است چنان در اسلام شكل خاص يافته است كه حتی فردی كه می‏خواهد در گوشه خلوت به تنهائی نماز بخواند خود به خود به انجام پاره‏ای از وظائف اخلاقی‏ و اجتماعی از قبيل نظافت ، احترام به حقوق ديگران ، وقت شناسی ، جهت‏ شناسی ، ضبط احساسات ، اعلام صلح و سلم با بندگان شايسته خدا و غيره مقيد می‏گردد .

از نظر اسلام هر كار خير و مفيدی اگر با انگيزه پاك خدائی توام باشد عبادت است ، لهذا درس خواندن ، كار و كسب كردن ، فعاليت اجتماعی‏ كردن اگر لله و فی الله باشد عبادت است . در عين حال ، اسلام نيز پاره‏ای تعليمات دارد كه فقط برای انجام مراسم‏ عبادت وضع شده است از قبيل نماز و روزه و اين خود فلسفه‏ای خاص دارد .

در این مقاله که با اندکی تصرف از کتاب سیری در نهج البلاغه استاد مرتضی مطهری آورده شده ،سعی می شود تا از ابعاد مختلف ،بحث عبادت و و سیر و سلوک معنوی مورد بررسی قرار گیرد.

تلقی نهج البلاغه از عبادت

تلقی نهج البلاغه از عبادت ، تلقی عارفانه است ، بلكه سرچشمه و الهام بخش تلقی‏های عارفانه از
عبادتها در جهان اسلام ، پس از قرآن مجيد و سنت رسول اكرم ، كلمات علی‏ و عبادتهای عارفانه علی است . چنانكه می‏دانيم ، يكی از وجهه‏های عالی و دور پرواز ادبيات اسلامی ، چه‏ در عربی و چه در فارسی ، وجهه روابط عابدانه و عاشقانه انسان است با ذات احديت . انديشه‏های نازك و ظريفی به عنوان خطابه ، دعا ، تمثيل ، كنايه ، به صورت نثر و يا نظم در اين زمينه به وجود آمده است كه راستی تحسين آميز و اعجاب انگيز است .

با مقايسه با انديشه‏های ما قبل اسلام در قلمرو كشورهای اسلامی می‏توان‏ فهميد كه اسلام چه جهش عظيمی در انديشه‏ها در جهت عمق و وسعت و لطف و رقت به وجود آورده است ، اسلام از مردمی كه بت يا انسان و يا آتش را می‏پرستيدند و بر اثر كوتاهی انديشه مجسمه‏های ساخته دست خود را معبود خود قرار می‏دادند و يا خدای لايزال را در حد پدر يك انسان تنزل می‏دادند و احيانا پدر و پسر را يكی می‏دانستند و يا رسما اهورامزدا را مجسم‏ می‏دانستند و مجسمه اشرا همه جا نصب می‏كردند ، مردمی ساخت كه مجردترين‏

معانی و رقيقترين انديشه‏ها و لطيف‏ترين افكار و عاليترين تصورات را در مغز خود جای دادند .

" سبعه معلقه 1" و " نهج البلاغه " دو نسل متوالی هستند ، هر دو نسل‏ نمونه فصاحت و بلاغت‏اند ، اما از نظر محتوی تفاوت از زمين تا آسمان‏ است . در آن يكی هر چه هست وصف اسب است و نيزه و شتر و شبيخون و چشم‏ و ابرو و معاشقه و مدح و هجو افراد ،و در اين يكی عاليترين مفاهيم انسانی . اكنون برای اينكه نوع تلقی " نهج البلاغه " از عبادت روشن شود به ذكر نمونه‏هائی از كلمات " علی " می‏پردازيم و سخن خود را با جمله‏ای آغاز می‏كنيم كه درباره تفاوت تلقيهای مردم از عبادت گفته شده است .

عبادت آزادگان

" ان قوما عبدوا الله رغبه فتلك عباده التجار ، و ان قوما عبدوا الله‏ رهبه فتلك عباده العبيد، و ان قوما عبدوا الله شكرا فتلك عباده الاحرار"2

همانا گروهی خدايرا به انگيزه پاداش می‏پرستند ، اين عبادت تجارت‏ پيشگان است ، و گروهی او را از ترس می‏پرستند ، اين عبادت برده صفتان‏ است ، و گروهی او را برای آنكه او را سپاسگزاری كرده باشند می‏پرستند ،

اين عبادت آزادگان است .

"لو لم يتوعد الله علی معصيته لكان يجب ان لا يعصی شكرا لنعمته " فرضا خداوند كيفری برای نافرمانی معين نكرده بود ، سپاسگزاری ايجاب می‏كرد كه‏ فرمانش تمرد نشود . از كلمات آن حضرت است :

" الهی ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فی جنتك بل وجدتك اهلا للعباده فعبدتك " 3

من تو را به خاطر بيم از كيفرت و يا به خاطر طمع در بهشتت پرستش‏ نكرده‏ام ، من تو را بدان جهت پرستش كردم كه شايسته پرستش يافتم .

عبادت در یک چیز است و آن ياد حق و غير او را از ياد بردن است. قرآن‏ كريم در يك جا به اثر تربيتی و جنبه تقويتی روحی عبادت اشاره می‏كند و می‏گويد : " نماز از كار بد و زشت باز می‏دارد " و در جای ديگر می‏گويد :

نماز را برای اينكه به ياد من باشی به پادار " اشاره به اينكه انسان‏ كه نماز می‏خواند و در ياد خدا است همواره در ياد دارد كه ذات دانا و بينائی مراقب او است و فراموش نمی‏كند كه خودش بنده است . ذكر خدا و ياد خدا كه هدف عبادت است ، دل را جلا می‏دهد و صفا می‏بخشد و آنرا آماده تجليات الهی قرار می‏دهد ، علی درباره ياد حق كه روح عبادت‏ است چنين می‏فرمايد :

"ان الله تعالی جعل الذكر جلاء للقلوب ، تسمع به بعد الوقره و تبصر به‏ بعد العشوه و تنقاد به المعائده و ما برح لله عزت آلائه فی البرهه بعد البرهه و فی ازمان الفترات رجال ناجاهم فی فكرهم وكلمهم فی ذات عقولهم‏"4 خداوند ياد خود را صيقل دلها قرار داده است ، دلها بدين وسيله از پس‏ كری ، شنوا و از پس نابينائی ، بينا و از پس سركشی و عناد ، رام‏ می‏گردند ، همواره چنين بوده و هست كه خداوند متعال در هر برهه‏ئی از زمان‏ و در زمانهائی كه پيامبری در ميان مردم نبوده است بندگانی داشته و دارد كه در سر ضمير آنها با آنها راز می‏گويد و از راه عقلهايشان با آنان تكلم‏ می‏كند .

حالات و مقامات

در همين خطبه حالات و مقامات و كرامتهائی كه برای اهل معنی در پرتو عبادت رخ می‏دهد توضيح داده شده است ، از آن جمله می‏فرمايد :

" قد حفت بهم الملائكه و تنزلت عليهم السكينه و فتحت لهم ابواب‏ السماء و اعدت لهم مقاعد الكرامات فی مقام اطلع الله عليهم فرضی سعيهم‏ و حمد مقامهم يتنسمون بدعائه روح التجاوز " . . .

فرشتگان آنان را در ميان گرفته‏اند ، آرامش برايشان فرود آمده است ، درهای ملكوت بر روی آنان گشوده شده است ، جايگاه الطاف بی‏پايان الهی‏ برای‏شان آماده گشته است ، خداوند متعال مقام و درجه آنان را كه به وسيله‏ بندگی به دست آورده‏اند ديده و عملشان را پسنديده و مقامشان را ستوده‏ است ، آنگاه كه خداوند را می‏خوانند بوی مغفرت و گذشت الهی را استشمام‏ و پس رفتن پرده‏های تاريك گناه را احساس می‏كنند .

شب مردان خدا

از ديدگاه نهج البلاغه ، دنيای عبادت دنيای ديگری است ، دنيای عبادت‏ آكنده از لذت است ، لذتی كه با لذت دنيای سه بعدی مادی قابل مقايسه‏ نيست .از نظر نهج البلاغه چه خوشبخت و سعادتمند است كسی كه به اين دنيا پاگذارد و نسيم جانبخش اين دنيا او را نوازش دهد ، آن كس كه به اين دنيا گام نهد ديگر اهميت نمی‏دهد كه در دنيای ماده و جسم بر ديبا سر نهد يا بر خشت :
" طوبی لنفس ادت الی ربها فرضها و عركت بجنبها بوسها و هجرت فی‏ الليل غمضها حتی اذا غلب الكری عليها افترشت ارضها و توسدت كفها فی‏ معشر اسهر عيونهم خوف معادهم و تجافت عن مضاجعهم جنوبهم ، و همهمت‏ بذكر ربهم شفاههم و تقشعت بطول استغفارهم ذنوبهم ، اولئك حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون"

" چه خوشبخت و سعادتمند است آنكه فرائض پروردگار خويش را انجام‏ می‏دهد ، الله ، يار و حمد و قل هو الله ، كار او است ، رنجها و ناراحتيها را ، مانند سنگ آسيا دانه را ، در زير پهلوی خود خورد می‏كند . شب هنگام از خواب دوری می‏گزيند و شب زنده داری می‏نمايد ، آنگاه كه‏ سپاه خواب حمله می‏آورد زمين را فرش و دست خود را بالش قرار می‏دهد ، در گروهی است كه نگرانی روز بازگشت ، خواب از چشمان‏شان ربوده ، پهلوهاشان از خوابگاههاشان جا خالی می‏كنند ، لبهاشان به ذكر پروردگارشان آهسته حركت می‏كنند ، ابر مظلم گناههايشان بر اثر استغفارهای مداومشان پس می‏رود . آنانند حزب خدا ، همانا آنانند رستگاران ! . . .

شب مردان خدا روز جهان افروز است روشنانرا به حقيقت شب ظلمانی‏ نيست.

ترسيم چهره عبادت و عباد در نهج البلاغه

عبادت واقعی نوعی خروج و انتقال‏ از دنيای سه بعدی و قدم نهادن در دنيائی ديگر است ، دنيائی كه به نوبه‏ خود پر است از جوشش و جنبش ، و از واردات قلبی و لذتهای خاص به خود در نهج البلاغه مطالب مربوط به اهل سلوك و عبادت فراوان آمده است ، به عبارت ديگر : ترسيمها از چهره عبادت و عبادت پيشگان شده است گاهی‏ سيمای عباد و سلاك از نظر شب زنده داريها ، خوف و خشيتها ، شوق و لذتها ، سوز و گدازها ، آه و ناله‏ها ، تلاوت قرآنها ترسيم و نقاشی شده است ،

گاهی واردات قلبی و عنايات غيبی كه در پرتو عبادت و مراقبه و جهاد نفس نصيب‏شان می‏گردد بيان شده است ، گاهی تاثير عبادت از نظر " گناه زدائی " و محو آثار تيره‏ گناهان مورد بحث قرار گرفته است ، گاهی به اثر عبادت از نظر درمان‏ پاره‏ای از بيماريهای اخلاقی و عقده‏های روانی اشاره شده است و گاهی ذكری‏ از لذتها و بهجت‏های خالص و بی‏شائبه و بی رقيب عباد و زهاد و سالكان‏ راه به ميان آمده است .

شب زنده داريها :

" اما الليل فصافون اقدامهم تالين لاجزاء القرآن يرتلونه ترتيلا يحزنون به انفسهم و يستثيرون به دواء دائهم فاذا مروا بايه فيها تشويق‏ ركنوا اليها طمعا و تطلعت نفوسهم اليها شوقا و ظنوا انها نصب اعينهم ، و اذا مروا بايه فيها تخويف اصغوا اليها مسامع قلوبهم و ظنوا ان زفير جهنم و شهيقها فی اصول آذانهم ، فهم حانون علی اوساطهم ، مفترشون لجباههم‏ و اكفهم و ركبهم و اطراف اقدامهم يطلبون الی الله تعالی فكاك رقابهم ، و اما النهار فحلماء علماء ابرار اتقياء " 5

شبها پاهای خود را برای عبادت جفت می‏كنند ، آيات قرآن را با آرامی و شمرده شمرده تلاوت می‏نمايند ، با زمزمه آن آيات و دقت در معنی آنها غمی‏ عارفانه در دل خود ايجاد می‏كنند و دوای دردهای خويش را بدين وسيله ظاهر می‏سازند ، هر چه از زبان قرآن می‏شنوند مثل اينست كه به چشم می‏بينند ، هر گاه به آيه‏ای از آيات رحمت می‏رسند بدان طمع می‏بندند و قلبشان از شوق‏ لبريز می‏گردد ، چنين می‏نمايد كه نصب العين آنها است ، و چون به آيه‏ای‏ از آيات قهر و غضب می رسند بدان گوش فرا می‏دهند و مانند اينست كه آهنگ بالا و پايين رفتن‏ شعله‏های جهنم به گوششان می‏رسد ، كمرها را به عبادت خم كرده پيشانيها و كف دستها و زانوها و سر انگشت پاها به خاك می‏سايند و از خداوند آزادی‏ خويش را می‏طلبند ، همين‏ها كه چنين شب زنده‏داری می‏كنند و تا اين حد روح‏شان به دنيای ديگر پيوسته است ، روزها مردانی هستند اجتماعی ، بردبار ، دانا ، نيك و پارسا .

واردات قلبی

" قد احيی ، عقله و امات نفسه ، حتی دق جليله و لطف غليظه و برق له‏ لامع كثير البرق ، فابان له الطريق و سلك به السبيل و تدافعته الابواب‏ الی باب السلامه ، و ثبتت رجلاه بطمانينه بدنه فی قرار الامن و الراحه بما استعمل قلبه و ارضی ربه " 6

عقل خويش را زنده و نفس خويش را ميرانده است ، تا آنجا كه ستبری‏های‏ بدن تبديل به نازكی و خشونتهای روح تبديل به نرمی شده است و برق پر نوری‏ بر قلب او جهيده و راهرا بر او روشن و او را به رهروی سوق داده است ، پيوسته از اين منزل به آن منزل برده شده است تا به آخرين منزل كه منزل‏ سلامت و بارانداز اقامت است رسيده و پاهايش همراه بدن آرام او در قرارگاه امن و آسايش ، ثابت ايستاده است اين همه به موجب اينستكه دل و ضمير خود را به كار گرفته و پروردگار خويش را خوشنود ساخته است .

در اين جمله‏ها چنانكه می‏بينيم سخن از زندگی ديگری است كه زندگی عقل‏ خوانده شده است ، سخن از مجاهده و ميراندن نفس اماره است ، سخن از رياضت بدن و روح است ، سخن از برقی است كه بر اثر مجاهده در دل سالك‏ می‏جهد و دنيای او را روشن می‏كند ، سخن از منازل و مراحلی است كه يك روح‏ مشتاق و سالك به ترتيب طی می‏كند تا به منزل مقصود كه آخرين حد سير و
صعود معنوی بشر است می‏رسد.

در خطبه 228 اهتمام اين طبقه به زندگی دل چنين توصيف شده است :

" يرون اهل الدنيا ليعظمون موت اجسادهم و هم اشد اعظاما لموت‏ قلوب احيائهم "7

اهل دنيا مردن بدن خويش را بزرگ می‏شمارند اما آنها برای مردن دل‏ خودشان اهميت قائل هستند و آن را بزرگتر می‏شمارند .

خلسه‏ها و جذبه‏هائی كه روحهای مستعد را می‏ربايد و بدان سو می‏كشد اين‏ چنين بيان شده است :
" صحبوا الدنيا بابدان ارواحها معلقه بالمحل الاعلی" 8

با دنيا و اهل دنيا با بدنهائی معاشرت كردند كه روحهای آن بدنها به‏ بالاترين جايگاهها پيوسته بود .
"لولا الاجل الذی كتب لهم لم تستقر ارواحهم فی اجسادهم طرفه عين‏ شوقا الی الثواب و خوفا من العقاب"

اگر اجل مقدر و محتوم آنها نبود روحهای آنها در بدنهاشان يك چشم به هم‏ زدن باقی نمی‏ماند از شدت عشق و شوق به كرامتهای الهی و خوف از عقوبتهای‏ او .

" قد اخلص لله سبحانه فاستخلصه "

او خود را و عمل خود را برای خدا خالص كرده است خداوند نيز به لطف و عنايت خاص خويش ، او را مخصوص خويش قرار داده است .

علوم افاضی و اشراقی كه در نتيجه تهذيب نفس و طی طريق عبوديت بر قلب سالكان راه سرازير می‏شود و يقين جازمی كه نصيب آنان می‏گردد اين‏ چنين بيان شده است :

"هجم بهم العلم علی حقيقه البصيره و باشروا روح اليقين و استلانوا ما استوعره المترفون و انسوا بما استوحش منه الجاهلون "

علمی كه بر پايه بينش كامل است بر قلبهای آنان هجوم آورده است روح‏ يقين را لمس كرده‏اند ، آنچه بر اهل تنعم سخت و دشوار است بر آنان نرم‏ گشته است و با آن چيزی كه جاهلان از آن دروحشتند انس گرفته‏اند .

گناه زدائی

از نظر تعليمات اسلامی ، هر گناه اثری تاريك كننده و كدورت آور بر دل‏ آدمی باقی می‏گذارد و در نتيجه ميل و رغبت به كارهای نيك و خدائی كاهش‏ می‏گيرد و رغبت به گناهان ديگر افزايش می‏يابد . متقابلا عبادت و بندگی و در ياد خدا بودن وجدان مذهبی انسان را پرورش‏ می‏دهد ، ميل و رغبت به كار نيك را افزون می‏كند و از ميل و رغبت به شر و فساد و گناه می‏كاهد . يعنی تيرگيهای ناشی از گناهان را زايل می‏گرداند و ميل به خير و نيكی را جايگزين آن می‏سازد . در نهج البلاغه خطبه‏ای هست كه درباره نماز زكوه و اداء امانت بحث‏ كرده است . پس از توصيه و تاكيدهائی درباره نماز ، می‏فرمايد :

" و انها لتحت الذنوب حت الورق و تطلقها اطلاق الربق و شبهها رسول‏ الله ( ص ) بالحمه تكون علی باب الرجل فهو يغتسل منها فی اليوم و الليله خمس مرات فما عسی ان يبقی عليه من الدرن ؟ "

نماز گناهان را مانند برگ درخت می‏ريزد و گردنها را از ريسمان گناه‏ آزاد می‏سازد ، پيامبر خدا نماز را به چشمه آب گرم كه بر در خانه شخص‏ باشد و روزی پنج نوبت خود را در آن شستشو دهد تشبيه فرمود ، آيا با چنين‏

شستشوها چيزی از آلودگی بر بدن باقی می‏ماند ؟

درمان اخلاقی

در خطبه 196 پس از اشاره به پاره‏ای از اخلاق رذيله از قبيل سركشی ، ظلم‏ ، كبر ، می‏فرمايد :
"و من ذلك ما حرس الله عباده المؤمنين بالصلوات و الزكوات و مجاهده الصيام فی الايام المفروضات تسكينا لاطرافهم و تخشيعا لابصارهم و تذليلا لنفوسهم ، و تخفيضا لقلوبهم و ازاله للخيلاء عنهم " .

چون بشر در معرض اين آفات اخلاقی و بيماريهای روانی است خداوند بوسيله نمازها و زكاتها و روزه‏ها بندگان مؤمن خود را از اين آفات حراست‏ و نگهبانی كرد ، اين عبادات دستها و پاها را از گناه باز می‏دارند ، چشمها را از خيرگی بازداشته به آنها خشوع می‏بخشند ، نفوس را رام‏ می‏گردانند ، دلها را متواضع می‏نمايند ، و باد دماغ را زايل می‏سازند .

انس و لذت

" اللهم انك آنس الانسين لاوليائك و احضرهم بالكفايه للمتوكلين عليك‏ تشاهدهم فی سرائرهم و تطلع عليهم فی ضمائرهم و تعلم مبلغ بصائرهم‏ فاسرارهم لك مكشوفه و قلوبهم اليك ملهوفه ، ان اوحشتهم الغربه آنسهم‏ ذكرك و ان صبت عليهم المصائب لجاوا الی الاستجاره بك "

پروردگارا تو از هر انيسی برای دوستانت انيستری ، و از همه آنها برای‏ كسانی كه به تو اعتماد كنند برای كارگزاری آماده‏تری ، آنان را در باطن‏ دل‏شان مشاهده می‏كنی و در اعماق ضميرشان بر حال آنان آگاهی و ميزان‏ بصيرت و معرفتشان را می‏دانی ، رازهای آنان نزد تو آشكار است و دلهای‏ آنها در فراق تو بيتاب است . اگر تنهائی سبب وحشت آنان گردد ياد تو مونسشان است و اگر سختيها بر آنان فرو ريزد به تو پناه می‏برند .

"و ان للذكر لاهلا اخذوه عن الدنيا بدلا " 12

همانا ياد خدا افراد شايسته‏ای دارد كه آن را به جای همه نعمتهای دنيا انتخاب كرده‏اند .
در خطبه 148 اشاره‏ای به مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشريف دارد ،

و در آخر سخن ، گروهی را در آخرالزمان ياد می‏كند كه شجاعت و حكمت و عبادت تواما در آنها گرد آمده است ، می‏فرمايد :

"ثم ليشحذن فيها قوم شحذ القين النصل . تجلی بالتنزيل ابصارهم ، و يرمی بالتفسير فی مسامعهم ، و يغبقون كاس الحكمه بعد الصبوح " !

سپس گروهی صيقل داده می‏شوند و مانند پيكان در دست آهنگر تيز و بران‏ می‏گردند ، بوسيله قرآن پرده از ديده‏هايشان برداشته می‏شود و تفسير و توضيح‏ معانی قرآن در گوشهای آنان القا می‏گردد ، جامهای پياپی حكمت و معرفت را هر صبح و شام می‏نوشند ، و سر خوش باده معرفت می‏گردند .

1.سبعه معلقه:مجموعه اشعار اعراب جاهلی

2.نهج البلاغه،خطبه 237

3.حکمت 290

4.خطبه 220

5.خطبه 191

6.خطبه 218

7.خطبه 228

8.حکمت 147

9.خطبه 191

10.خطبه 85

11.حکمت 147

12.خطبه 220